آتا
- مشخصات
- مجموعه: طوایف ترکمن
- منتشر شده در پنج شنبه, 01 فروردين 1392 20:34
- تعداد بازدید: 2346
تحقیق از: محمود عطاگزلی
سلطانشا آتانیازوف می‌نویسد: «یکی از طوایفی که در بسیاری از مناطق ترکمنستان پراکنده شده‌اند، آتاها هستند. بر اساس نوشته‌ی س.م. دمیدوف، مردمنگار مشهور، آتاها نیز مانند طوایف خوجه، شیخ، سید، مخدوم و مجاور از طوایف مقدس به شمار می‌روند.
آتاها به عنوان یک طایفه در صحراهای نزدیک کوه‌های بالقان تشکیل یافته‌اند. مردمنگار اهل مسکو س.پ. پولیاکوف می‌نویسد که آتاها در قرون میانه از تیرههای صحرانشین طایفه‌ی یازیر که در ناحیه بَحِردن می‌زیسته‌اند – و نه تیرههای شهرنشین که در آخال سکنی داشته‌اند - بوجود آمده اند.
ولی این نظر کاملا حقیقت ندارد.
در اوایل ربع دوم قرن چهارده میلادی به علت وخامت اوضاع چراگاه‌ها، و جدال طوایف و تیره‌ها و نیز اوضاع جنگی، آتاها مجبور به ترک این منطقه شدند. آنها به دو گروه تقسیم می‌شوند: یک گروه به کۆرِن‌داغ (Kürendag) (قازانجیق و قیزیل آرباط)، و گروه بزرگی به نواحی داش‌حوْووُض (داش‌اوْغوُز) در امتداد خان‌یاپ Ha:nýa:p و آتایاپ Ataýa:p گوچ می‌کنند.
گروه دوم در این منطقه 21-22 سال سکونت می‌کنند و بعد به سال 1856 میلادی برابر با سال خرگوش با رخصت سیدمحمد خان حاکم خیوه، در منطقه دؤرت‌گُل Dörtgül و بیرونی Biruny (شاپباز Şapbaz پیشین) کشور قره‌قالپاقستان سکونت می‌گزینند. بعدها تعدادی از این گروه به مناطق دارغان‌آتا، دأنه‌و، ماری و ساقارچأگه کوچ می‌کنند و روستاهایی را با نام آتا بوجود می‌آورند.
تعدادی از آتاهایی که به کۆرِن‌داغ رفته بودند نیز در مناطق تجن و گرگان ایران سکونت می‌کنند.
در سال 1891 میلادی مقامات روسی، 160 خانوار از آتاهایی که در مناطق تجن و ماری و اِتِک زندگی می‌کردند را به ساراغت Saragt کوچ دادند و روستاهای آتا در این منطقه بوجود آمد.» [1]
وجه تسمیه طایفه‌ی آتا
سلطانشا آتانیازوف می‌نویسد: «آتا، واژه‌ای ترکی است که به معنای «پدر» است. اما در واژه‌های مرکب «قایین آتا / پدرزن»، «اذان آتا/ مردی که بر گوش نوزاد پس از تولد اذان و اقامه گوید» و «علم آتا / معلم» نیز بعدها کاربرد داشته است. بزرگان طایفه با توجه به معانی آن در واژه‌های ترکیبی، نام طایفه را با عثمان بن عفان رضی الله عنه سومین خلیفه‌ی حضرت رسول صلی الله علیه و سلم مرتبط می‌دانند و معتقدند که آتاها به این خلیفه انتساب دارند[2].
آتانیازوف در ادامه می‌نویسد: «براستی نام این طایفه چگونه بوجود آمده است؟ این نام با طریقت عارف بزرگ ترک‌زبان خواجه احمد یسوی رحمه الله (1166-1103 م.) و با آداب آن در ارتباط است. خواجه احمد یسوی در روستای «یسی» ýasa از توابع شهر ترکستان بدنیا آمد. خواجه احمد پس از اینکه به مقام ارشاد رسید، طایفه‌ی وی به ýasa مشهور شد و پس از نام بزرگان طایفه نیز واژه‌ی ترکی «آتا» آورده شد. همانگونه که س.م. دمیدوف نیز می‌نویسد در آن زمان به جای کلمات «شیخ» و «پیر» واژه‌ی ترکی «آتا» در همان معنا بکار برده شد.
مریدان خواجه احمد یسوی که مروّجان طریقت وی بودند نیز بعد از نام خود، کلمه آتا را آوردند. یکی از این مشایخ طریقت یسویه که برای ارشاد به میان ترکمن‌های ناحیه بالقان آمد، «اوزون حسن آتا» ملقب به «گؤزلوک آتا» (آتای با بصیرت) بود. به فرزندان وی «طایفه‌ی گؤزلی آتا» گفتند. مزار گؤزلی آتا در 150 کیلومتری شمال شرقی شهر شاقدم (کراسنوْووْدسک پیشین) در قره‌قوم قرار دارد. پس از وفات وی، سالیان درازی به اعقاب و فرزندان وی « گؤزلی آتا» و بعدها «آتا» گفتند. مخدومقلی فراغی نام این طایفه را به صورت « گؤزلی آتا» به کار برده است. وی در شعر «اوْت نه دیر» خطاب به استاد خود دوُردی شاعر می‌گوید: «سن گؤزلی آتا بولسانگ، بیز – گرکز ایلی/ تو اگر از طایفه‌ی گؤزلی آتا باشی ما از ایل گرکز هستیم.»
بنابر این می‌توان اذعان داشت که طایفه‌ی آتا و لفظ «آتا» در «نور آتا»، «عُمر آتا» و «ایبیق آتا» که سه شاخه‌ی اصلی این طایفه می‌باشند معنای «پیر و مرشد» می‌دهند که در ردیف کلمات «خواجه»، «شیخ» و «پیر» می‌باشند.»[3]
لازم به ذکر است که نامهایی همچون آرچمان آتا Arçmanata، قوچ آتا Goçata، کؤوآتا Köwata، نوْوآتا Nowata، غریب‌آتا Garybata، قوتور آتا Goturata، پانتیش‌آتا Pantyşata، تالای‌خان‌آتا talaýhanata، چوپان‌آتا Çopanata، دارغان‌آتا Darganata که برای امکنه و جاها بکار می‌روند، ممکن است نام بزرگان طایفه‌ی آتا نباشند و فقط برای احترام لفظ «آتا» را بعد از آنها بکار برده باشند. مانند «چکیر آتا» Çekirata که نام تپه‌ای است و اکنون در محل ولی‌آباد قبلی که اکنون در آب سد گلستان نمایان است و روستاهای چکیرآتا بهلکه و چکیرآتا تکه‌لر به علت مجاورت با آن بدین نام نامیده شده‌اند، ممکن است هیچ مناسبتی با طایفه‌ی آتا نداشته باشد و صرفا برای احترام اینگونه نامیده شده باشد و نیز ممکن است اوبه‌ای از طایفه‌ی آتا در آنجا زندگی کرده باشند و بدین نام مشهور شده باشد.
سلطانشا آتانیازوف در این باره می‌نویسد: «لفظ آتا درست مانند افزودن لفظ بابا پس از آستانه بابا، بلال بابا، چأچ‌بابا، ییلانلی بابا، اوزین توت بابا و یا افزودن لفظ خواجه (خوجا) به خوجا قاینار، خوجامباز، خوجا قاراووُل، خوجا گۆبۆردِک، و یا افزودن لفظ پیر به آوچی پیر، و یا افزودن لفظ جان به باقی جان، آق ایشان جان Agişanjan، آق اوغلان جان، و یا افزودن لفظ ماما به آی ماما، قیز ماما، و یا افزودن لفظ انه به اوْغام انه Ogamene، و یا افزودن لفظ بی‌بی به پاراو بی‌بی، قیز بی‌بی برای جاها و مکان‌های مقدس و مورد احترام مردم می‌باشند. مثلاً اگر دارغان‌آتا (دارغان: پراکنده) را آتاهایی که در این منطقه بصورت «پراکنده» زندگی می‌کنند معنا کنیم، لفظ «دارغان» برای نام این منطقه به طایفه‌ی آتا ربطی ندارد، چرا که قدمت این نام به زمانی برمی‌گردد که طایفه‌ی آتا تشکیل نیافته بود و از قبل «دارغان» نامیده می‌شده است.»[4]
منشأ طایفه‌ی آتا
در اینکه این طایفه از حضرت عثمان ذی النورین رضی الله نشأت گرفته‌اند هیچ اختلافی نیست، اما اینکه نسب آتاها به کدام همسر حضرت عثمان ختم می‌شود، احتیاج به تحقیقات بیشتر دارد.
در نسب‌نامه طایفه‌ی آتا به کتابت طاغن‌نیاز شیخ می‌آورد:
«ایمدی حضرت عثمان‌نینگ دوقوز اوغلی بار ایردی. بیری‌نینگ آدی عبدالله‌اكبر و بیری‌نینگ آدی عبدالله‌اصغر و بیری‌نینگ آدی‌عمر و بیری‌نینگ آدی خواجه ابان و بیری‌نینگ (آدی) خالد وبیری‌نینگ آدی‌عمرو و بیری‌نینگ آدی سعید و بیری‌نینگ(آدی) مغیره و بیری‌نینگ آدی عبدالملك. حق انه‌لری رقیه تورور و اؤوه‌ی‌انه‌لری ام‌كلثوم تورور.»[5]
و سلسله‌ی انساب را از عبدالله اکبر ادامه می‌دهد:
«ایمدی بیان عبدالله اكبر: عبدالله اكبرنینگ اوغلی هارون، آنینگ اوغلی عبدالجبار، آنینگ اوغلی عبدالقهار، آنینگ اوغلی عبدالله، آنینگ اوغلی عبدالكریم، آنینگ اوغلی شهاب‌الدین، آنینگ اوغلی نجم‌الدین.»[6]
تقسیمات طایفه‌ای آتا
گ. ای کارپوف G.I. Karpow به سال 1923 م. طایفه‌ی آتا را به سه شاخه تقسیم کرده است: «1- عمر آتا 2-نورآتا 3. ایبیق آتا.
شاخه‌ی عمرآتا را به چندین زیر شاخه (اوروغ) ذیل تقسیم کرده است: دولت گلدی، دانگریق، باغاجا، قارا داماق، چیتیر، خوش گلدی، کپجه، نوُراق، احمدِک، کور.
و شاخه‌ی نورآتا را به زیرشاخه‌های ذیل تقسیم کرده است: گچی، کۆپ باش، یکه چمچه، قارامأمِّت»[7].
و گفته است که شاخه‌ی ایبیق آتا در ایران زندگی می‌کنند.
آرازقوُلی‌یف به سال 1961 م. تقسیمات زیر طایفه‌ای آتا را به صورت کامل‌تر آورده است. تقسیم بندی وی بدینگونه است: «1- عمر آتا 2-نورآتا 3. ایبیق آتا.
شاخه‌ی نورآتا را به دو زیر شاخه‌ی: ماغمور آتا Magmurata و احمد آتا تقسیم کرده است.
زیر شاخه‌ی (اوروغ) ماغمور آتا را به تیرههای زیر تقسیم کرده است: قاضی‌لار، اوْتام‌لار Otamlar، ایشان‌لار، یالتالار، شاپوْلات، خوجاشیخ، قارامأمِّت.
زیر شاخه‌ی (اوروغ) آحمد آتا را به تیرههای زیر تقسیم کرده است: یول اِسِن Ýolesen، درویشعلی، گچی‌لر، تینگقی‌لارtyňkylar، کۆپ‌باش Küpbaş، جیغیرلار Jygyrlar.
تیرهی درویشعلی به زیر تیرههای: چپی‌لر و داشلار تقسیم می‌شود.
تیرهی گچی‌لر به زیر تیرههای: اوْقچوُلار، تانگقالار، چوپان‌لار، آش‌قابی‌لار، قانارلار، قیزیلجالار و پیرسانت‌لار تقسیم می‌شود.
تیرهی کۆپ‌باش نیز به پاغچالار و کل‌لر تقسیم می‌گردد.
برای تیرههای یول‌اِسن،تینگقی‌لار و جیغیرلار زیر تیره‌ای ذکر نشده است.
شاخه‌ی عمرآتا به دو زیر شاخه‌ی آولامیش و اوُتوْدی Utody تقسیم می‌شود.
زیر شاخه‌ی آولامیش تیره‌ای ندارد.
زیر شاخه‌ی اوُتوْدی Utody دارای تیرههای ذیل است: مؤمین، آبدال، ایساق ysak، سۆلۆم Sülüm، احمد، مأمِّت.
تیرهی مؤمین زیر تیره ندارد.
تیرهی آبدال شامل زیر تیرهی دوْلدوُر Doldur است.
تیرهی ایساق شامل زیر تیرههای: یارتی Ýarty، یوُمری Ýumry و بوُلدوُق Bulduk است.
تیرهی سۆلۆم شامل زیر تیرهی: هالاما Halama است.
تیرهی احمد زیر تیره ندارد.
تیرهی مأمّت شامل زیر تیرههای: باغاجا Bagaja ، عیسی، موسی، ابراهیم، هِرِّک، قاراداماق، کپجه، عاریپ Aryp، دانگریق، ماریپ، شریپ، بدیر، نوراق، دولت‌گلدی، خوش‌گلدی، چیتیر Çitir و کارگیر Kärgir است.
زیرتیره‌ی باغاجا شامل خاندان‌های: دوْلی Doly، توُغوُمtugum ، اؤکۆز، تانا، دۆیه، توْروُمtorum ، چبیش، شیریم، نِپیرلیNepirli ، یامپاشیقÝampaşyk ، صوْپوُلار و قاضی‌لار است.
زیرتیره‌ی دانگریق شامل خاندان‌های: کرلر، تِمِک‌لر، عنایت‌قوُلی، ساپات‌قوُلی، اِسِن‌کأشی، حاجی‌لار، ساقغار، لاقغی‌لار، قارااینجیک، کؤکه‌چی‌لر، کۆله‌لر، شایی‌لار، اوْوغان‌لار، قیزیل‌لار می‌شود.
زیرتیره‌ی بدیر شامل خاندان‌های: نوْغتالی Nogtaly، موُقوُم Mukum، کؤسه‌لر و آریق‌لار است.
زیرتیره‌ی دولت‌گلدی شامل خاندان‌های: پولات‌لار، تاغ یاغمیر، قارغالار و چِک‌لر می‌شود.
زیرتیره‌ی خوش‌گلدی شامل خاندان‌های: باغشی، گیرّان Girran، یوْلما، چِپِرلر است.
زیرتیره‌ی چیتیر شامل خاندان‌های: آق‌بالاق‌لار، قارابالاق‌لار، سارسانگ‌لار، قوْی‌بِرلر Goýberler و کِل‌لر است.»[8]
در مورد زیر شاخه‌های ایبیق آتا تا به حال تحقیق جامعی انجام نگرفته است و تاکنون توانستیم فقط نام تیرههای «دألیجه»، «شاییردی»، «چکیر» و «قایتارمیش» را بدست آوریم که انشاءالله در تحقیقات آینده اگر مطلب جدیدی بدست آمد، اضافه خواهد شد.
شجره انساب طایفه‌ی آتا
در مورد شجره‌ی انساب آتا در کتاب گؤزلی آتا آمده است: «اکنون به نسب‌نامه طایفه‌ی آتا از لحاظ تاریخی نگاهی می‌اندازیم. هر کدام از طوایف جد اصلی خود را به یکی از شخصیت‌های تاریخی و یا یک شخصیتی که تقریبا وجه‌ی تاریخی- افسانه‌ای – مانند اوغوز و ... - به خود گرفته است مرتبط می‌دانند. آتاها نیز منشأ خودرا از اعراب و از حضرت عثمان ذی‌النورین می‌دانند. این واقعیت را روحانیون ترکمن و نیز تاریخ تصدیق می‌کند. (برای نمونه بنگرید به کتاب: تاریخ ترکمنستان، جلد 2، 1957 ص 8.) در نسب‌نامه آتا که به کتابت ملا شاه محمد آتا مراد اوغلی، ابن آرتیق محمد بن شاه محمد آتا ابن بردی محمد آتا بن قربان محمد آتا است، آمده است: عثمان بن عفان، فرزند وی عبدالله اکبر، فرزند وی عبدالمالک، فرزند وی هارون، فرزند وی عبدالجبار، فرزند وی عبدالقهار، فرزند وی عبدالله، فرزند وی عبدالکریم، فرزند وی شهاب الدین، فرزند وی نجم الدین، فرزند وی معروف آتا، فرزند وی داود، فرزند وی حسن، فرزند وی حُسین، فرزند وی قضیه، فرزند وی مؤمن، فرزند وی بایزید، فرزند وی عیسی خواجه، فرزند وی علی خواجه، فرزند وی بدر آتا، فرزند وی صدر آتا، فرزند وی اسکندر آتا، فرزند وی یحیی آتا، فرزند وی قیصر آتا، فرزند وی مراد آتا، فرزند وی سلیمان آتا، فرزند وی مُحب آتا و سۆجۆکلیک آتا، فرزند محب آتا: حسن آتا / وی در طریقت مسائل مشکل را می‌گشود به این علت به وی گؤزلی آتا لقب دادند / . فرزند سۆجۆکلیک آتا: حکیم آتا است / قوُل سلیمان باقیرغانی / و قوچغار آتا است.
متأسفانه بقیه اسامی از نسب‌نامه در این کتاب آورده نشده است.
اما در نسب‌نامه‌ای که ما به کتابت «طاغن‌نیاز شیخ»[9] رحمه الله در دست داریم و به شاخه‌ی ایبیق آتا مربوط است اینگونه آورده است:
«سوجوك‌لیك ابراهيم آتا، فرزند وی سلطان قطب الاقطاب حكيم سليمان آتا عليه الرحمه می‌باشد. وی را از آن جهت «حكيم» می‌گویند چون از حضرت خواجه احمديسوي رحمة الله علیه در باب طريقت آموزش حكمت دید، بدین سبب وی را حكيم آتا نام دادند.
حكيم سليمان آتا چهار پسر داشت: اصغرخواجه، قوچقار خواجه، محمود خواجه و سلطان حبي خواجه سلمهم الله تعالي. سلطان حبي خواجه....
اکنون بیان فرزندان مُحب آتا: فرزند وی حسن آتا قاراووُل. ...
حضرت گوزلوك آتا رحمه الله عليه را سه فرزند بود: حضرت نور آتا، حضرت عمر آتا، حضرت ابراهيم آتا رحمه الله عليهم اجمعين.
اکنون بیان فرزندان ابراهيم آتا: فرزند وی عبدالله. فرزند وی دوُرموُش. فرزند وی ملا علي دالشمن آتا. ملا علي دالشمن را دو پسر بود: ملا سونديك، شيخ محمد. ملا سونديك دو پسر داشت: محمد، ملا آرامت. اکنون بیان فرزندان ملا آرامت: فرزند وی نورمحمد. فرزند وی معرفت. معرفت دو پسر داشت: باقي شيخ و طاغن شيخ.
اکنون بیان فرزندان باقي شيخ: وی شش پسر داشت: امام شيخ، علي شيخ، معرفت شيخ، نورمحمد شيخ، جاجم شيخ و نعمان شيخ.
اکنون بیان فرزندان نور محمد آتا: فرزند وی مير محمد. فرزند وی جان محمد، فرزند وی شيرمحمد، فرزند وی حال محمد.
اکنون بیان فرزندان حال محمد آتا: وی پنج پسر داشت: محمد، آنه محمد، تواق محمد، ملا آمان محمد، بردي‌محمد.
علي شيخ پنج پسر داشت: سيد محمد شيخ، ولي محمد شيخ، رحمان بردي شيخ، كريم بردي شيخ، الله بردي شيخ.
شيخ كريم بردي دو پسر داشت: خواجم بردي شيخ، ولي شيخ.
خواجم بردي شيخ هفت پسر داشت: محمد طاغن شيخ، باقي شيخ، دوردي شيخ، همت علي شيخ، اوز محمد شيخ، اوراز شيخ، الله بردي شيخ.
اوز محمد شيخ دو پسر داشت: خواجم بردي‌شيخ و علي شيخ.
خواجم بردي شيخ دو پسر داشت: عوض شيخ و طاغن نياز شيخ[10] (فوت 1325 هـ . ق.).
[1]شجره و نسب‌نامه طوايف تركمن، سلطانشا آتانيازوف، عشق‌آباد، انتشارات توران-1،1994، ص 65.
[2]همان مأخذ، همان صفحه.
[3]همان مأخذ، صفحه‌ی 56.
[4]همان مأخذ، صفحه‌ی 56، 57.
[5] شجره‌نامه‌هاي طوايف تركمن، شجره‌نامه‌ي آتاي تركمن، دست‌نوشته طاغن‌نياز شيخ بن خوجم‌بردي شيخ(متوفي1325 ه.ق)، به اهتمام محمود عطاگزلي، آماده‌ي چاپ.
[6]همان اثر.
[7]شجره و نسب‌نامه طوايف تركمن، سلطانشا آتانيازوف، صفحه‌ی 278.
[8]همان مأخذ، صفحه‌ی 279.
[9] «طاغن‌نياز شيخ» در «بخاراي‌شريف» درس خوانده است. كتب دستخط بجاي مانده از او حاكي از اين است كه وي، فرد باسوادي بوده است. تاريخ وفات او به سال 1325 هـ . ق. است. «طاغن‌نياز شيخ» در «مزار اولياي روستاي سلطانعلي» - در چند كيلومتري گنبدكاووس - به خاك سپرده شده است.
[10] طاغن‌نياز شيخ شش پسر داشت: بابا ملا (فوت 1334هـ.ق)، ساري، مأمي(فوت 1337 هـ . ق.)، طايتي ايشان، ملا قيليچ، عظيم قليچ.
سایت نسب‌شناسی طوایف ترکمن
استفاده از مطالب سایت با ذکر منبع بلامانع است.